Doğal gaz, fosil türevli yakıtlar içerisinde, yüksek verimlilik, kullanım alanı çokluğu, transfer maliyetlerinin düşüklüğü ve çevreyle uyum özellikleri başta olmak üzere avantajlı özellikleri ile enerji sektörünün en çok tercih edilen enerji kaynaklarından birisi olma özelliğini korumaktadır.
4646 Sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu’nun 02.05.2001 tarihinde yayımlanması ile başlayan ve ikincil mevzuat ile her geçen gün gelişen süreçte, kanun koyucu ve idareler, doğal gazın kaliteli, sürekli ve ucuz olarak tüketicilerin kullanımına sunulması için, piyasanın rekabet dayalı olarak serbestleşmesi misyonu ile hareket etmekte ve sektör yatırımcılarına, üretimden, tüketicilere ulaşan süreçte; ithalat, ihracat, iletim, depolama, dağıtım ve toptan satış (üretim), olmak üzere birçok yatırım enstrümanı imkânı tanımaktadırlar.
Ülkemizde yatırımcılar her yatırım (faaliyet) çeşidi için ilgili mevzuatın gereklerini yerine getirerek, ayrı lisans almak suretiyle aşağıdaki yatırım türlerinde faaliyet gösterebilmektedirler:
DOĞAL GAZ İTHALATI FAALİYETİ:
Rusya, Azerbaycan, İran, Cezayir, Nijerya başta olmak üzere büyük doğal gaz rezervleri olan ülkelerden, LNG, sıkıştırılmış doğal gaz (CNG) veya gaz formunda yakıt ithalatı, bu alanda en çok tercih edilen faaliyetlerin başında gelmektedir. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nun 2020 Yılı Doğal Gaz Piyasası Sektör Raporu verileri incelendiğinde, 2020 yılında 48.125,51 milyon Sm3 doğal gaz ve aylık sektör raporları bazında da 2022 yılının henüz ikinci ayı itibariyle 6.272,55 milyon Sm3 doğal gaz ithal edildiği görülmektedir. Yıllık bazda arz ve fiyatlardaki dalgalanmalara bağlı ithalat miktarlarında değişiklikler yaşansa da artan enerji ihtiyacı ve bu ihtiyacı karşılamak için faaliyetlerini sürdüren veya yeni kurulacak ithalatçı şirketler aracılığı ile bu miktarın her yıl artması beklenmektedir.
Doğal gazın ithalat yoluyla temini;
- İthalat yapacak teknik kapasiteye ve finans gücüne sahip,
- Getirilecek doğal gazın üretim aşamasından, teslim aşamasına kadarki tüm süreçleri hakkında kesin bilgi ve garanti verebilen,
- Yıllık olarak belirlenen ithal edilecek doğal gaz oranı kadar bir miktarı beş yıl içerisinde ulusal topraklarda yer altı depolama imkânına sahip depolama faaliyeti yapacak tüzel kişilerden Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nca belirlenen taahhüt ve garantileri temin eden,
- Ulusal iletim sisteminin gelişim ve güvenliğine katkıda bulunabilecek ve bu amaçla sistemin gelişmesini gerçekleştirecek tüzel kişilerin yatırımlarına ekonomik destek sağlayan,
- Ayrıca bu şartlarla birlikte ilgili mevzuatın öngördüğü lisans alma yükümlülüklerini yerine getiren ithalatçı şirketler aracılığı ile gerçekleştirilmektedir.
Mevzuatın ilgili hükümleri ile rekabetin korunması için ithalatçı şirketlerin yıllık ithalat miktarına ve satış miktarına sınırlamalar getirilmişse de ithal edilen doğalgazın tüketicilere ulaştırılmasında pazarlama serbestisi tanınmıştır. Bu kapsamda ithalatçı şirketler, lisans sayısına bakılmaksızın, yıllık ithal edebilecekleri doğal gaz miktarında Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nca belirlenecek cari yıla ait ulusal gaz tüketim tahmininin yüzde yirmisini aşamayacakları gibi; yine lisans sayısına bakılmaksızın Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nca belirlenen ulusal doğal gaz tüketim tahmininin yüzde yirmisinden fazlasını satamazlar.
Diğer yandan ithalatçı şirketler, ithal yoluyla temin ettikleri doğal gazın satışını, dilerlerse yurt içinde toptan satış şirketlerine veya ihracatçı şirketlere satış sözleşmesi ile devretmek veya serbest tüketicilere ya da ihracat lisansı almak kaydıyla yurt dışına doğrudan pazarlama haklarına sahiptirler. Bu hakları sayesinde ithalatçı şirketlerin gösterecekleri faaliyetlerinde ayrıca toptan satış lisansı almalarına ihtiyaç duyulmamaktadır.
DOĞAL GAZ İHRACI FAALİYETİ:
Yurt içindeki kullanım ihtiyacının her yıl artmasına ve ülke rezervlerine bağlı olarak ithalat faaliyetine göre daha sınırlı bir uygulama alanı olsa da, ithal edilen doğal gazın üçüncü bir ülkeye ihracı veya yurt içinde üretilmiş doğal gazın, yurt dışına ihracı şeklinde faaliyet alanları bulunmaktadır. Sektör verilerine göre 2020 yılında Yunanistan’a ve Bulgaristan’a toplamda 577,52 milyon Sm3 doğal gaz ihraç edilmiştir.
Bu alanda faaliyet göstermek isteyen şirketler, üretim veya toptan satış ya da ithalatçı şirketlerden satın alacakları gazı yurt dışında pazarlama imkânına sahiptirler. Aynı şekilde LNG ihracatı yapmak isteyen ithalatçı şirketlere ilave lisans gerekliliklerini sağlamaları suretiyle, yurt içinde teslim izni olmamakla birlikte LNG taşıma faaliyetinde bulunma hakkı da tanınmıştır.
İhraç faaliyetlerinde bulunacak şirketlerden, ilgili mevzuata uygun ihracat lisans şartlarını yerine getirmelerine ilaveten;
- Teknik kapasiteye ve finans gücüne sahip olduklarını göstermeleri,
- Doğal gazı, hangi ülkeye ve hangi taşıma vasıtaları ile ihraç edeceklerini bildirmeleri,
- İhraç nedeniyle sistemin işleyişini ve ülke ihtiyacını aksatmayacaklarını, aksi halde meydana gelen zarar ve ziyanı tazmin edeceklerini garanti etmeleri, yine bu amaçla meydana gelebilecek zarar ve ziyanı karşılamak üzere zorunlu sigortaları yaptırmaları beklenmektedir.
DOĞAL GAZ İLETİM FAALİYETİ:
İletim faaliyetleri, ulusal gaz boru hattı şebekesi kullanılmak suretiyle veya sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) taşıma vasıtalarıyla doğal gaz naklinin gerçekleştirilmesi şeklinde iki türde yapılabilmektedir. İletim faaliyetlerinde, üretim için kullanılan toplama hatları ile dağıtım şebekeleri kullanılmamaktadır. Ülkemizde kurulu ve kurulacak ulusal gaz iletim şebekesi BOTAŞ’a ait kabul edilmektedir. Ancak mevcut hatlarla bağlantılı sistemi oluşturacak şekilde inşa edilecek iletim amaçlı boru hatlarının mülkiyeti yatırım yapan iletim şirketlerine ait olmakta ve iletim şirketlerince işletilme imkânı bulunmaktadır.
İletim şirketleri, ithalatçı, ihracatçı, toptan satış ve üretim şirketleri ile akdedeceği taşıma sözleşmeleri kapsamında iletimini üstlendiği doğal gazı, üretim şirketlerine, serbest tüketicilere, depolama şirketlerine ve diğer iletim şirketlerine akdedeceği teslim sözleşmeleri teslimi işlerini gerçekleştirmektedir.
İletim faaliyetlerinde bulunacak şirketlerin, iletim lisans gerekliliklerini yerine getirmekle birlikte temel yükümlülükleri şunlardır:
- Sistemin uygunluğuna bağlı olarak, sisteme bağlanmak isteyen kullanıcıları on iki ay içerisinde en uygun şebekeye bağlamak,
- Sistemin, eşgüdüm içerisinde verimli ve güvenli işletimi amacıyla diğer iletim şirketleriyle, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nca belirlenen teknik bilgileri paylaşmak,
- Sorumluk sahalarındaki hatlarda, iletimin güvenli, verimli ve en düşük maliyetle tamamlanması için gereken tüm tedbirleri almakla mükellef kılınmışlardır.
DOĞAL GAZ DEPOLAMA FAALİYETİ:
Sıvılaştırılmış Doğal Gaz (LNG) Tesislerinde veya Yeraltı Doğal Gaz Depolama Tesislerinde, tüketicilerin ihtiyaçlarına uygun olarak yıllık değişiklikleri karşılamak ve muhtelif sebeplere dayalı doğal gaz açıklarını gidermek amacıyla doğal gazın, sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) veya gaz olarak depolanması faaliyetlerini kapsamaktadır.
Lisans gerekliliklerini yerine getirerek depolama faaliyetlerinde bulunacak şirketlerden;
- Depolama yapacak teknik kapasiteye ve finans gücüne sahip olmak,Tasarrufları altında bulunacak depolama kapasitelerinin tümünü sistemin eşgüdümlü ve güvenli bir tarzda işlemesine yardımcı olacak şekilde idare etmek,
- Tasarrufları altında bulunacak depolama kapasitelerinin sistemin uygunluğuna bağlı olarak, tarafsız ve eşit bir şekilde hizmete sunmak, şartlarını da yerine getirmeleri beklenmektedir.
Petrol Kanunu kapsamında işletme ruhsatı sahipleri, doğal gaz ürettiği yer altı doğal gaz yatağını, Petrol İşleri Genel Müdürlüğü ve Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nca aranan şartları yerine getirmek suretiyle depolama amacı ile kullanma hakkına sahiptir.
DOĞAL GAZ TOPTAN SATIŞ FAALİYETİ VE TOPTAN SATIŞ FAALİYETİ KAPSAMINDA YAPILAN DOĞAL GAZ ÜRETİM FAALİYETİ:
Doğal gazın dağıtım şirketlerine, serbest tüketicilere veya araç yakıtı olarak satışı için, Üretilen Doğal Gazın Toptan Satışı, Tedarikçilerden Temin Edilen Doğal Gazın Toptan Satışı ve Araç yakıtı olarak LNG ikmali olmak üzere üç alanda, iletim veya dağıtım faaliyetlerinde bulunulmaksızın toptan satış şirketleri vasıtası ile bu konudaki faaliyetler sürdürülmektedir.
Mevzuatın ilgili hükümleri ile toptan satış şirketlerine, ithalatçı, ihracatçı, serbest tüketici veya dağıtım şirketleri ile satış sözleşmeleri yapma ve fiyatları serbestçe belirleme imkânı ve bölge sınırı olmaksızın yurt genelinde satış yapma hakkı tanınmıştır. Diğer yandan bir Toptan satış şirketinin yıllık satabileceği toplam gaz miktarı, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nca belirlenen yıllık ulusal tüketim tahmininin yüzde yirmisini aşmayacak şekilde sınırlandırılmıştır.
Toptan satış şirketlerin, lisans yükümlülüklerine ilaveten;
- Toptan satışın, Dağıtım şirketlerine yapılması halinde, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nca öngörülecek süre içerisinde, müşterilerin gerekli arz planlamasını yapmak ve buna ilişkin depolama tedbirlerini almak,
- Toptan satışın, Serbest tüketicilere yapılması halinde, müşterilerinin yıllık verilerine göre esneklik limitleri dâhilinde gaz girişini sağlamak,
- Lisanslarının veriliş tarihinden itibaren beş yıllık süre içerisinde gerekli arz ve depolama kapasitelerine ulaşıp, bunları korumaya yönelik tedbirleri almak,
- Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından öngörülen süre içerisinde beklenen talebi karşılayabilecek iletim, depolama ve sistemi dengeleyici kapasiteleri sağlamakla ödevli kılınmıştır.
Bu alandaki bir diğer faaliyet olan Doğal Gaz Üretimi, doğrudan piyasa faaliyetleri içerisinde sayılmamakta, bu faaliyet Petrol Kanunu kapsamında faaliyet gösteren üretim şirketlerinin, ürettikleri gazı toptan satış lisansı almak kaydıyla toptan satış şirketlerine, ithalatçı şirketlere, dağıtım şirketlerine veya serbest tüketicilere pazarlaması suretiyle yapılmaktadır. Doğal gaz üretimi yapan petrol hakkı sahibi yerli ve yabancı şirketlere de, depolama şartı aranmaksızın toptan satış lisansı verilmektedir.
Üretici şirketler, iletim şirketleri ile akdedecekleri taşıma ve teslim sözleşmeleri kapsamında, toptan satış lisanslarına istinaden doğrudan serbest tüketicilere veyahut ilaveten ihracat lisansı almak suretiyle ihraç ülkelerine doğal gaz satışında bulunabilecekleri gibi; ithalatçı şirketler, dağıtım şirketleri veya toptan satış şirketleri vasıtasıyla da piyasaya doğal gaz arzında bulunabilirler. Ancak yıllık satış miktarları Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nca belirlenen ulusal tüketim tahmininin yüzde yirmisini aşmayacak şekilde sınırlandırılmıştır.
Doğal Gaz Üretim merkezlerinin bağlantılı sisteme uzak olduğu hallerde doğal gazın, bir serbest tüketici ile doğrudan doğal gaz hattı oluşturulması veya basıncının düşürülmesi suretiyle özel vasıtalarla taşınarak satılması imkânı bulunmaktadır.
Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu’nca, üretilen doğal gazın, iletim şebekesi vasıtasıyla iletilmesinin teknik ve ekonomik olarak yetersiz bulunduğu hallerde, üretim şirketleri dağıtım şebekesine bağlantı yaparak, üretilen doğal gazın dağıtım şirketlerince öncelikli olarak satın alınmasını sağlayabilmektedirler. Aynı şekilde üretim kapasitesinin yasal haddin altında olması durumunda, üretilen doğal gaz, dağıtım faaliyetine tabi tutulmaksızın doğrudan diğer tüketicilere satılabilmektedir.
DOĞAL GAZ DAĞITIM FAALİYETİ:
Yurt içinden veya yurt dışından ilgili şirketler aracılığı ile temin edilen doğal gazın serbest tüketicilere ve abonelere mahalli gaz boru hattı şebekesi ile boru hatlarının ulaşmadığı bölgelerde ise doğrudan satış olmaksızın besleme yöntemiyle sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) veya sıkıştırılmış doğal gaz (CNG) nakli ve perakende satışı faaliyetlerini kapsamaktadır.
Dağıtım Şirketi’nin faaliyet gösterebilmesi için Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından belirli bir şehir için açılıp, Resmi Gazetede ilan edilen ihalenin kazanılması gerekmektedir. Bu faaliyet türünde Dağıtım Lisansı almanın ön koşulu da ilgili ihalenin kazanılmasıdır. İhaleyi kazanan dağıtım şirketi, ihale konusu şehirde yetkili dağıtım şirketi unvanı ile mahalli doğalgaz dağıtım şebekesinin mülkiyetine sahip olmakla birlikte, şehrin gelişmişlik düzeyi, tüketim kapasitesi ve kullanıcı sayısı gibi hususlar dikkate alınarak doğal gaz dağıtım hizmetlerini üstlenmektedir. Doğal gaz iletim hatları BOTAŞ tarafından inşa edilmiş olan şehirlerde, üç defa dağıtım lisansı ihalesine çıkıldığı hâlde istekli çıkmaması durumunda, tüketiciye arzın aksamaması için ilgili il özel idare veya belediye tarafından kurulmuş anonim şirketin başvurusu üzerine Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından bu şirkete dağıtım lisansı verilerek, dağıtım hizmetleri sürdürülebilir.
Doğal Gaz Dağıtım şirketleri, yurt çapında kural olarak sadece iki şehirde lisans sahibi olabilirler. Yalnız şehirlerin gelişmişlik durumu, tüketim kapasitesi ve kullanıcı sayısı gibi veriler göz önüne alınarak Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından lisans sayısı artırılabilir. Dağıtım şirketlerinin talebi üzerine, Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu’nun teknik ve ekonomik olarak uygun bulması halinde, dağıtım bölgeleri tek bir lisans altında birleştirilebilir veya bir şehir sınırları belirlenmiş birden fazla dağıtım bölgesine ayrılarak her bölge ayrı ayrı ihale edilebilir. Mevcut dağıtım bölgeleri de birden fazla lisans sahasına bölünebilir. Aynı şekilde teknik ve ekonomik ihtiyaçlar dâhilinde, tekrar ihale edilmeksizin dağıtım şirketlerinin dağıtım bölgelerinin sınırları il sınırlarını aşmayacak şekilde yeniden belirlenebilir veya genişletilebilir.
Diğer yandan dağıtım şirketleri, dağıtım bölgeleri dışındaki bir şehrin il sınırlarında faaliyet gösterecekler ise ilgili şehir için dağıtım bölgelerini genişletme talebinde bulunabilirler. Bu talepleri dağıtım lisans ihalesi prosedürü ile karşılanabilmektedir. Bir şehir için aynı il sınırı içerisinde faaliyet gösteren birden fazla dağıtım şirketinin genişleme talebinde bulunması hâlinde ise, toplam abone sayısı daha fazla olan dağıtım şirketine öncelik verilmektedir. Yeni genişleme bölgelerinde ilgili belediyeler, doğal gaz dağıtım şirketlerince yatırım yapılması durumunda, yatırımcı dağıtım şirketinden teminat talep etmemekte ve genişleme bölgesi için ihtiyaç duyulacak birçok temel hizmet ve işi bedelsiz yapmaktadır.
Organize Sanayi Bölgelerinin talebi veya muvafakati ile doğal gaz dağıtım şirketleri, organize sanayi bölgeleri içinde şebeke ve bağlantı hattı yatırımları yapmak suretiyle dağıtım faaliyetlerini gerçekleştirebilirler.
Dağıtım hizmetinin gerçekleştirileceği şehirdeki yerel yönetimlerle de ortaklık ilişkisi öngörülen bu faaliyet türünde belediyeler veya belediye şirketleri, ihaleyi kazanan dağıtım şirketlerine yüzde onu bedelsiz ve zorunlu, yüzde onu da bedelli olmak üzere toplamda yüzde yirmi oranında ortak olma hakkına sahiptirler.
Dağıtım lisansı alan tüzel kişi, mülkiyetindeki dağıtım şebekesini lisans süresi sona ermeden başka bir tüzel kişiye satabilmektedir.
Lisans süresi sona eren dağıtım şirketinin, lisans süresinin sona ermesinden bir yıl önce, dağıtım lisansının yenilenmesini talep etmesi halinde;
- Ekonomik ve teknik gücün yeterliliği, Teknik kapasite ve finans gücünün yeterliliği,
- Hizmet kalitesi,
- Abonelerin memnuniyeti,
- Mevzuatın öngördüğü diğer hususlar göz önüne alınarak Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından ikinci kez dağıtım lisansı verilebilir.
Lisans süresinin uzatılmaması halinde ise ihale prosedürü uygulanarak ilgili şehir için yeni bir dağıtım şirketi lisanslandırılarak faaliyetin sürdürülmesine devam olunur. Bu durumda önceki lisans sahibi tarafından inşa edilmiş şebekenin bedeli kendisine ödenmektedir.
İhale ve lisans yükümlülükleri haricinde dağıtım şirketlerinden faaliyet öncesi ve süresince;
- Dağıtım şebekeleri için sevkiyat kontrol merkezleri kurulması,
- Sorumluluk alanlarında bulunan tüketicilerin talep etmesi halinde, bu tüketicilerin sisteme bağlanması,
- Dağıtım bölgesi kapsamında bulunan şehir veya şehirlerin imarlı alanların bütününde dağıtım faaliyeti yapılması, yükümlülüklerini de yerine getirmesi beklenmektedir.
Dağıtım Şirketleri, konut, ticarethane veya sanayi kullanımı fark etmeksizin tüketicilere karşı;
- Doğal gaz iç tesisatlarını teknik personellerine veya anlaşmalı denetim şirketlerine kontrol ettirmek,
- Mevzuata uygun olmayan iç tesisatın tespiti halinde, gaz vermeyi reddetmek veya vermekte olduğu gazı kesmek haklarına sahiptir.
Doğal gaz dağıtım faaliyetinin tali unsuru olan, boru hatlarının ulaşmadığı bölgelerde sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) veya sıkıştırılmış doğal gaz (CNG) nakil işlemlerinde, doğal gaz dağıtım şirketleri, doğrudan LNG ve CNG satış faaliyetlerinden men edilmişlerdir. Bu yakıt türleri için dağıtım şirketleri, inşa ettikleri tesislerinin olması veya hizmet alımı yoluyla tedarik imkânlarının bulunması durumunda, boru hatlarıyla nakil yapılamayan bölgeler için acil durum veya mücbir sebep hallerinde mevcut iletim ve dağıtım şebekelerinin beslenmesi suretiyle LNG veya CNG arzında bulunabilmektedirler.
SIKIŞTIRILMIŞ DOĞAL GAZ (CNG) DAĞITIMI VE İLETİM FAALİYETİ:
Doğal gazın kuyubaşı, ulusal iletim şebekesi veya şehir içi dağıtım sisteminden satın alındıktan sonra, sıkıştırılıp, basınçlı kaplara doldurularak, sıkıştırılmış halde özel vasıtalarla şehirler arasında taşınması ve iletim şebekelerinin ulaşamadığı yerlerde basıncının düşürülerek yapı veya araçlara satılması faaliyetlerini içermektedir. Çevresel ve ekonomik avantajları sebebiyle özellikle motorlu araçlarda kullanımı yönünden her geçen gün faaliyet alanı genişlemektedir.
Bu faaliyeti yapacak tüzel kişilerden ilgili lisans yükümlülüklerini yerine getirmeleri beklenmekle temelde tesis ve ekipmanlarının Türk Standartlarına ve/veya Avrupa Birliğince kabul edilen Standartlara uygun ve güvenli olacağını garanti etmeleri beklenmektedir.
